“12/5/1975, tạp chí Time dành gần như toàn bộ số báo hôm đó để nói về sự kiện quan trọng nhất thế giới bấy giờ: chiến tranh Việt Nam đã kết thúc. Trang bìa tờ tạp chí có một bức họa chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh, bản đồ Việt Nam màu đỏ và dòng tít lớn: “The Victor” – “Người chiến thắng”.
Toàn bộ tấm bản đồ màu đỏ, chỉ có một ngôi sao vàng ở vị trí của Sài Gòn được chú thích: “Ho Chi Minh City” (Thành phố Hồ Chí Minh). Bản thân cái tên ấy, được đặt gọn gàng trên bản đồ, cũng là một lời khẳng định kết cục cuộc chiến.
Nhiều người khi thấy tấm bìa đã băn khoăn: tháng 7 năm 1976, Quốc hội Việt Nam mới chính thức đổi tên Sài Gòn thành Thành phố Hồ Chí Minh. Tại sao tờ tạp chí uy tín bậc nhất nước Mỹ lại gọi nó bằng cái tên mới, chỉ chưa đầy 2 tuần sau ngày kết thúc chiến tranh? Họ căn cứ trên cơ sở nào?
Mọi chuyện dễ hiểu hơn một chút, khi biết tên nguồn tin của Time khi đó.
Người duy nhất còn ở lại Sài Gòn phụ trách văn phòng của Time tên là Phạm Xuân Ẩn. Nhà báo này đã từ chối di tản cùng đồng nghiệp. Và lý do thì bây giờ đã sáng tỏ: ông là một trong những điệp viên quan trọng nhất của Hà Nội suốt cuộc chiến.
Việc Phạm Xuân Ẩn có một thông tin mà chưa ai biết chắc không có gì đáng ngạc nhiên. Nhưng vị tướng tình báo huyền thoại cũng chưa bao giờ giải thích lý do Time ngày hôm đó gọi chắc như đinh đóng cột cái tên mà mãi một năm sau mới được chính thức hóa.
VẬY THÀNH PHỐ SÀI GÒN – GIA ĐỊNH CHÍNH THỨC ĐƯỢC MANG TÊN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH KHI NÀO?
Hà Nội, Chủ Nhật ngày 25 tháng 8 năm 1946, một ngày mùa thu đẹp trời. Khắp ngõ phố cờ đỏ sao vàng tung bay. Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa sắp tròn một tuổi. Ở Nhà Hát Lớn và Ấu Trĩ Viên (nhà triển lãm ở vị trí Cung Thiếu nhi bây giờ) hàng chục nghìn người đi xem những cuộc triển lãm ảnh và mỹ thuật về cách mạng.
Bên Bờ Hồ, các tình nguyện viên hăng hái lấp những hầm trú ẩn để trồng hoa. Khắp nơi người ta gọi nhau đi hội họp và tập dượt chuẩn bị cho buổi mít-tinh lớn mừng sinh nhật đất nước. Trên báo, nhạc sĩ Lưu Hữu Phước đăng tin mở lớp dạy hát thiếu nhi đầu tiên. Những cơn mưa bất chợt không làm cho bầu không khí bớt sôi nổi…
Hôm ấy, một ý tưởng quan trọng được khởi xướng: ĐỔI TÊN SÀI GÒN – GIA ĐỊNH THÀNH “THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH”
Ngày 25/8/1946, Phòng Nam bộ Trung ương nhóm họp tại đường Gia Định, nay là đường Trần Nhật Duật. Tại cuộc họp đó, bác sĩ Trần Hữu Nghiệp đưa ra ý tưởng lấy tên Hồ Chí Minh đặt cho Sài Gòn – Gia Định. Ý tưởng nhanh chóng được hưởng ứng. Một ngày sau, 57 người miền Nam đang tham gia cách mạng gửi một bản quyết nghị lên Quốc hội và Chính phủ.
“Xin Quốc hội và Chính phủ đổi ngay tên thành phố Sài Gòn lại là tên thành phố Hồ Chí Minh để tượng trưng sự chiến đấu, hy sinh và cương quyết trở về với Tổ quốc của dân Nam Bộ”.
57 người ký tên, trong đó có Cục trưởng Quân y Trần Hữu Nghiệp, vị bác sĩ giàu có từng sở hữu bệnh viện tư ở Mỹ Tho, bỏ danh vọng đi theo cách mạng; Trần Công Tường (luật sư) sau này làm Thứ trưởng Tư pháp; Nguyễn Tấn Gi Trọng (Phó cục trưởng Quân y) người giữ ghế đại biểu Quốc hội Việt Nam 7 khóa sau đó.
Ngày 27/8/1946, trên trang nhất báo Cứu Quốc chạy tít lớn: “Thành phố Sài Gòn từ nay sẽ đổi tên là Thành phố Hồ Chí Minh”. Một lời khẳng định.
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH RỰC RỠ SAO VÀNG
Những người lính ở chiến trường kể rằng cái tên Thành phố Hồ Chí Minh đã đi vào đầu từ lúc nào, họ không còn nhớ. Chỉ biết rằng thành phố ấy đã được gọi như thế trước giải phóng rất lâu.
Ngày giải phóng, không hẹn mà gặp, trên các mặt báo đồng loạt gọi Sài Gòn bằng tên mới: Thành phố Hồ Chí Minh.
Nhà báo Trần Mai Hạnh – một trong những nhà báo đầu tiên có mặt tại Dinh Độc Lập sáng 30/4, kể cái tên ấy tự bật ra trong đầu khi ông chứng kiến dòng người mang cờ đỏ sao vàng ở trung tâm thành phố.
Trưa 1 tháng 5 năm 1975, phóng viên Mai Hạnh và Văn Bảo với chiếc đài bán dẫn mang theo, đang trên ô tô giữa đường phố Sài Gòn sôi động, nườm nượp dòng người của ngày hội lớn thì nghe được buổi thời sự đặc biệt của Đài Tiếng nói Việt Nam. Đài đã đọc trang trọng bài tường thuật “Thành phố Hồ Chí Minh rực rỡ sao vàng” và giới thiệu rõ là “Bài của Trần Mai Hạnh, phóng viên Việt Nam Thông tấn xã tại Sài Gòn điện ra”. Âm thanh radio được mở hết cỡ, bài tường thuật vang lên giữa biển người và cờ hoa chào đón của Sài Gòn giữa trưa nắng đẹp chan hòa của ngày Quốc tế lao động 1 tháng 5 đầu tiên đất nước thống nhất.
Thậm chí báo Nhân dân số 7665, ra ngày 29/4/1975 đã có bài “Sài Gòn Thành phố Hồ Chí Minh rực rỡ tên vàng”.
Trong báo Nhân dân số 7667, ra ngày 1/5/1975 có bài viết “Thành phố Hồ Chí Minh ngày giải phóng”; báo Hà Nội mới số 2245, ra ngày 1/5/1975 cũng có bài viết “Thành phố Hồ Chí Minh càng rực rỡ tên vàng”. Còn báo Tiền phong số 2460 ra ngày 6/5/1975 có bài “Thành phố Hồ Chí Minh là đích chân trời”, và bài “Ta lại về Thành phố Hồ Chí Minh rực rỡ tên vàng”.
Lúc đó, chưa một quyết định nào được đưa ra về tên mới của Sài Gòn. Trong các quyết định hành chính đầu tiên của lực lượng tiếp quản thành phố, địa danh này vẫn được gọi là “Sài Gòn – Gia Định”.
Tháng 7/1976, Quốc hội Việt Nam họp và quyết định đổi tên để Sài Gòn mang tên chính thức là thành phố Hồ chí Minh như ngày hôm nay.
Theo Le Monde; Cứu Quốc; Nhân Dân; Hồi ký Trần Hữu Nghiệp (1993); The New York Times
Ảnh: History.com; The New York Times; Flickr (giấy phép Common Creative); TIME; Marc Riboud
Biên tập lại nội dung: T.LN
